ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช - PDF Flipbook
ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช
206 Views
15 Downloads
PDF 4,121,346 Bytes
คูม ่ อ ื เกษตรกร...รูไ้ ว้ใช้จริง
ชุด...
ความรู้ ในการ
เพาะเมล็ดพันธุ์พืช
คู่มือเกษตรกร “รู้ ไว้ ใช้จริง” ชุด ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช พิมพ์ครั้งที่ 1
จำ�นวน 3,000 ชุด
ปีที่พิมพ์
สิงห�คม 2562
จัดพิมพ์โดย
สถ�บันส่งเสริมและพัฒน�กิจกรรมปิดทองหลังพระ สืบส�นแนวพระร�ชดำ�ริ อ�ค�รสย�มท�วเวอร์ ชั้น 26 เลขที่ 989 ถนนพระร�ม 1 แขวงปทุมวัน เขตปทุมวัน กรุงเทพมห�นคร 10330 โทรศัพท์ : 0 2611 5009 โทรส�ร : 0 2658 1413 Website : www.pidthong.org twitter : www.twitter.com/pidthong Facebook : www.facebook.com/pidthong Youtube : www.youtube.com/pidthongchannel #เชื่อมั่นเศรษฐกิจพอเพียง
ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช หนังสือ “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช” เล่มนี้ เป็น 1 ใน 5 หนังสือชุดคู่มือเกษตรกร “รู้ไว้ใช้จริง” ที่เกิดขึ้นจ�กก�รรวบรวมเสียงคว�มต้องก�รของพี่น้องเกษตรกรในพื้นที่ต้นแบบ 5 จังหวัดดำ�เนินง�นของสถ�บันส่งเสริมและพัฒน�กิจกรรมปิดทองหลังพระ สืบส�นแนว พระร�ชดำ�ริ อันได้แก่ จังหวัดน่�น อุดรธ�นี ก�ฬสินธุ์ อุทัยธ�นี และเพชรบุรี ทั้งจ�กก�รพบปะ โดยตรงและสะท้อนผ่�นข้อเสนอแนะท้�ยแบบสอบถ�มในก�รศึกษ�ต่�งๆ ที่ต้องก�รทร�บถึง ขั้นตอน วิธีก�รป้องกันรักษ� แก้ไขปัญห� ตลอดจนเทคนิคหรือวิธีก�รอื่นๆ ในก�รเก็บรักษ� อนุรักษ์ และเพิ่มโอก�สก�รเพ�ะเมล็ดพันธุ์พืชให้เจริญงอกง�มขึ้นได้อย่�งมีประสิทธิภ�พ เช่น วิธีกระตุ้นก�รงอกของร�กและลดก�รสูญเสียในช่วงระยะแรกของก�รเพ�ะปลูก รวมถึงวิธีก�ร ขย�ยพันธุ์และเพิ่มอัตร�ก�รรอดของพืช เป็นต้น จ�กปั ญ ห�และคว�มต้ อ งก�รข้ � งต้ น จึ ง ได้ ทำ � ก�รสำ � รวจและคั ด กรองปั ญ ห�และ องค์คว�มรู้ที่เป็นที่ต้องก�ร ทั้งในรูปวิช�ก�รและภูมิปัญญ�ท้องถิ่น จ�กครูปร�ชญ์และ หน่ ว ยง�นต่ � งๆ ที่ มี อ งค์ ค ว�มรู ้ ใ นเรื่ อ งนั้ น ๆ ม�นำ � เสนอ ในเนื้ อ ห�รู ป แบบของก�ร์ ตู น ประกอบภ�พ เพื่อให้เข้�ใจง่�ย แต่มีข้อมูลที่ครบถ้วนและเกษตรกรส�ม�รถนำ�ไปประยุกต์ ปรับใช้ได้อย่�งแท้จริง
สารบัญ 5 การตรวจสอบคุณภาพ เมล็ดพันธุ์เบื้องต้น สำ�หรับเกษตรกร
14
11
8 เทคนิคการเพาะเมล็ดผัก
พืชผักงอกแน่
ให้งอกเร็วสุดใน 1 วัน
ถ้�ทำ�ต�มขั้นตอนนี้
19
24
เพาะเมล็ดพันธุผ ์ ก ั สลัดอินทรีย์
สูตรดินเพาะกล้าพันธุ์
เพาะเมล็ดพันธุ์ระบบปิด
ง่�ยๆ ทำ�ได้ด้วยตัวเอง
ทำ�ง�น งอกไว กล้�แข็งแรง
ไม่ตอ ้ งใช้ดน ิ ง่�ยๆ ด้วยตนเอง
28
หล�กหล�ยวิธี คัดพันธุ์ข้าวกล้องไว้ใช้
38
35
คัดเลือกพันธุ์ข้าวให้บริสุทธิ์ ไว้ใช้ มั่นใจ แท้แน่นอน
เปิดเคล็ดลับ ผลิตเมล็ดพันธุ์ผักอินทรีย์
44 หลากหลายวิธีในการก�าจัดโรคพืช ...ติดตามอ่านกันได้เลยครับ... เมล็ดพันธุ์ดีหรือไม่? ตรวจสอบได้ ง่�ยนิดเดียว
การตรวจสอบคุณภาพ เมล็ดพันธุ์เบื้องต้น ส�าหรับเกษตรกร
การตรวจสอบคุณภาพเมล็ดพันธุ์ มีคว�มสำ�คัญ อย่�งยิ่งต่อก�รผลิตและก�รควบคุมคุณภ�พเมล็ดพันธุ์ ตั้งแต่ระดับ แปลงปลูก ก�รดูแลรักษ� ก�รเก็บเกี่ยว ก�รนวด ก�รลดคว�มชื้น ก�รทำ�คว�มสะอ�ด ก�รหีบห่อ ก�รเก็บรักษ� ทั้งนี้ วัตถุประสงค์ สำ�คัญ คือ เพื่อต้องก�รทร�บคุณภ�พของเมล็ดเป็นข้อมูลในก�ร กำ�หนดอัตร�เมล็ดที่ใช้ปลูก ตลอดจนก�รว�งแผนก�รเก็บรักษ� หรือก�รจำ�หน่�ยด้วย ข้อมูลที่ได้จะนำ�ม�ใช้ในก�รแก้ปัญห�หรือ ก�รบริห�รจัดก�รเมล็ดได้อย่�งถูกต้อง
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
5
ก�รตรวจสอบคุณภ�พเมล็ดเพื่อก�รรับรองอย่�งเป็นท�งก�ร จะมีหน่วยง�นของรัฐเป็นผู้ดูแลรับผิดชอบ เพื่อให้ผู้ใช้เมล็ดพันธุ์ ได้รบั เมล็ดพันธุท์ มี่ คี ณ ุ ภ�พดี หรือก�รคุม้ ครองผูบ้ ริโภคหรือเกษตรกร ผู้ซื้อเมล็ดพันธุ์ไปปลูกนั้นเอง ซึ่งเร�จะเห็นว่�ที่ข้�งภ�ชนะบรรจุ เมล็ดพันธุ์จะระบุข้อคว�ม อ�ทิ เปอร์เซ็นต์ก�รงอก คว�มบริสุทธิ์ วัน หมดอ�ยุ หรือสถ�นที่ผลิตเมล็ดพันธุ์ รวมถึงหน่วยง�นหรือบริษัท ผู้จำ�หน่�ยด้วย ในก�รตรวจสอบคุณภ�พเมล็ดพันธุ์นั้น มีหล�กหล�ยวิธีต�ม วัตถุประสงค์หรือข้อกำ�หนดต่�งๆ ที่กฎหม�ยระบุ เช่น การตรวจสอบความบริสท ุ ธิ์
ตรวจสอบเมล็ดพันธุ์พืชว่ามีกรวดทราย ปนเข้ามามากน้อยเพียงใด
ว่�เมล็ดพันธุ์นั้นมีองค์ประกอบอะไรบ้�ง เช่น มีเมล็ดพันธุ์พืชชนิดอื่น เมล็ดวัชพืช หรือสิ่งอื่นๆ เช่น กรวด ทร�ย ปนเข้�ม� ม�กน้อยเพียงใด การตรวจสอบความชืน ้ เพือ่
บอกคว�มชื้นภ�ยในเมล็ดว่�มีเท่�ไหร่ เพื่อจัดก�รกับเมล็ดได้อย่�งถูกต้อง การทดสอบความงอก ซึง่ เป็น
การตรวจสอบคุณภาพเมล็ดพันธุ์พืช
6
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
ข้อบ่งชี้ถึงคุณภ�พเมล็ดที่มีคว�มสำ�คัญ และเป็นที่ยอมรับ
การงอกของเมล็ดพันธุ์พืช
การทดสอบความแข็งแรงของเมล็ด ซึ่งมีหล�ยวิธี
เช่น ก�รวัดอัตร�ก�รเจริญเติบโตของต้นกล้� ก�รวัดดัชนีก�รงอก เป็นต้น เพร�ะก�รที่เมล็ดมีคว�มงอกสูง ไม่ได้บอกว่�เป็นเมล็ดที่มี คว�มแข็งแรงเสมอไป ก�รตรวจสอบคุ ณ ภ�พเมล็ ด พั น ธุ ์ เ พื่ อ รั บ รองม�ตรฐ�นของ คุณภ�พเมล็ดจะดำ�เนินก�รโดยนักวิช�ก�ร และจัดทำ�ในสถ�นที่ ซึ่งมีเครื่องมือและอุปกรณ์ที่ได้ม�ตรฐ�นเป็นที่ยอมรับ เพื่อให้ผล ก�รทดสอบคุณภ�พเป็นไปอย่�งมีประสิทธิภ�พและเกิดประสิทธิผล ม�กที่สุด สำ�หรับเกษตรกรอินทรีย์ที่ต้องก�รผลิตเมล็ดพันธุ์ไว้ใช้เองนั้น ส�ม�รถดำ�เนินก�รตรวจสอบคุณภ�พเมล็ดพันธุ์เบื้องต้นด้วยตัวเอง โดยวิธีก�รหมั่นสังเกต เรียนรู้ ก�รบันทึกและทดลองแบบง่�ยๆ ที่จะ ทำ�ให้ได้ข้อมูลคุณภ�พของเมล็ดพันธุ์ได้ คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
7
เทคนิคการเพาะเมล็ดผัก
ให้งอกเร็วสุดใน 1 วัน
หากเกษตรกรส�ม�รถลดระยะเวล�ในก�รเพ�ะปลูกได้ นับเป็นสิ่งที่ดี ซึ่งเทคนิคก�รเพ�ะเมล็ดผักให้งอกเร็วสุดใน 1 วัน เป็น อีกหนึ่งวิธีที่จะช่วยประหยัดเวล�ในก�รเพ�ะเมล็ดพันธุ์ ซึ่งใช้ได้กับ เมล็ดพันธุ์แทบทุกประเภทอีกด้วย
8
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
อุปกรณ์
1. 2. 3. 4.
ขวดโหล/กล่องพล�สติก กระด�ษทิชชู นำ้�เปล่� เมล็ดผัก
กระดาษทิชชู น้ำาเปล่า
วิธีท�า
1. 2. 3. 4.
เมล็ดผัก
กล่องพลาสติก
นำ�กระด�ษทิชชูใส่ในขวดโหล เติมนำ้�ให้พอชุ่มทั่วกระด�ษทิชชู โรยเมล็ดผักลงไป ปิดฝ�เพื่อรักษ�คว�มชื้น
ข้อสังเกต
1. ระยะเวล�ที่ใช้ สำ�หรับเมล็ดผักทั่วไป จะงอกร�กภ�ยใน 1 วัน แต่ถ้�ห�กเป็นเมล็ดพืช ที่งอกย�กก็อ�จใช้เวล�ถึงสัปด�ห์ 2. เมื่อเมล็ดเริ่มงอกแล้ว มีลักษณะเป็น ตุ่มร�กเล็กน้อย ควรย้�ยลงแปลงปลูกหรือถุงชำ� ได้เลย 3. ไม่ควรปล่อยให้ร�กงอกจนย�วม�ก เกินไป เพร�ะจะย้�ยลงเพ�ะต่อได้ย�ก
วางทิชชูใน กล่องพลาติก
โรยเมล็ดผักลงไป
เติมน้ำาให้พอชุ่ม
ปิดฝาให้สนิท
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
9
หมายเหตุ
วิ ธี ก �รนี้ ส �ม�รถนำ � ไปใช้ กั บ เมล็ ด พันธุ์พืชได้ทุกชนิด ทั้งเมล็ดผักสวนครัว ผัก ต่�งประเทศ เมล็ดไม้ผล เมล็ดไม้ยืนต้น เมล็ด ไม้ดอกไม้ประดับ ห�กเป็นเมล็ดพันธุ์พืชที่งอกได้ย�ก หรือมีขน�ดใหญ่ เช่น เมล็ดพันธุ์ไม้ผล เมล็ด ที่มีเปลือกแข็ง เมล็ดพันธุ์พืชในต่�งประเทศ ควรนำ�ไปแช่นำ้�อุ่น แล้วทิ้งไว้ประม�ณ 1 คืน เพื่อเป็นก�รกระตุ้นระยะพักตัวของเมล็ดพืช ให้งอกได้เร็วขึ้น แล้วค่อยนำ�ม�ใส่ในขวดโหล
เมล็ดที่มีเปลือกแข็ง เมล็ดพันธุ์พืชในต่างประเทศ
ควรนำาไปแช่น้ำาอุ่น แล้วทิ้งไว้ประมาณ 1 คืน
ขอขอบคุณ www.blog-cocosth.com
10
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
พืชผักงอกแน่
ถ้าท�าตามขัน ้ ตอนนี้
การปลู ก พื ช ผั ก สวนครั ว ห�กต้ อ งก�รผลผลิ ต ที่ มีคุณภ�พ เร�จะต้องเริ่มต้นจ�กก�รเพ�ะต้นกล้�ที่สมบูรณ์ก่อน นำ�ม�ปลูกลงแปลง เพื่อให้ได้ผลผลิตที่มีคุณภ�พตรงต�มคว�ม ต้องก�รของตล�ดและผู้บริโภคด้วยเช่นกัน นอกจ�กนี้ เมล็ดพันธุ์ คืออีกหนึ่งต้นทุนที่ห�กเกษตรกรส�ม�รถผลิตเองได้ ก็จะส�ม�รถ ลดต้นทุนและยังมีเมล็ดพันธุ์ดีๆ เก็บไว้ใช้อีกด้วย
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
11
ขั้นตอนการเพาะเมล็ดพันธุ์
1. แช่เมล็ดพันธุ์พืชก่อนเพ�ะปลูก ด้วยนำ้�หมักชีวภ�พ เพื่อช่วยเพิ่มอัตร�ใน ก�รงอกของเมล็ด โดยใช้นำ้�หมักชีวภ�พ 3 ช้อนโต๊ะ ต่อนำ้� 20 ลิตร แช่เมล็ดพันธุ์ไว้ 12 ชั่วโมง ผึ่งลมให้แห้งก่อนปลูก
แช่เมล็ดพันธุ์ด้วยน้ำาหมักชีวภาพ
2. เตรียมวัสดุเพ�ะจ�กถุงพล�สติก นำ�ดินร่วนผสมปุย๋ คอกเก่�ล้�งแบบละเอียด และขีเ้ ถ้�แกลบในอัตร�ส่วนเท่�ๆ กัน จ�กนัน้ นำ�ลงบรรจุในถุงพล�สติกประม�ณ 2 ใน 3 ของถุง เกลี่ยผิวดินให้เรียบ 3. นำ�เมล็ดพันธุท์ แี่ ช่น�ำ้ หมักชีวภ�พ หยอดในถุงเพ�ะ 2-3 เมล็ด 1 ถุง ลึกประม�ณ 0.5-1 เซนติเมตร จ�กนั้นกลบด้วยดินเดิม 4. นำ�ถุงเพ�ะม�ว�งเรียงกันในที่ร่ม ทำ�ก�รรดนำ้�ทุกวัน เช้�-เย็น นำ�ฟ�งแห้งม� ปกคลุมถุงเพ�ะไว้ เพื่อทำ�ให้ดินมีคว�มชื้น อยู่ตลอดเวล�
12
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
เตรียมถุงพลาสติก นำาดินร่วนผสมปุย ๋ คอก ลงบรรจุในถุง เกลี่ยผิวดินให้เรียบ
นำาเมล็ดพันธุ์หยอดในถุงเพาะ
พืชตระกูลบวบ
ใช้เวลาเพาะเมล็ดพันธุ์ 14 วัน
พืชตระกูลมะเขือ
ใช้เวลาเพาะเมล็ดพันธุ์ 27 วัน
ฟักแฟง
ใช้เวลาเพาะเมล็ดพันธุ์ 15 วัน
พริกหยวกเล็ก
ใช้เวลาเพาะเมล็ดพันธุ์ 25 วัน
5. เมื่อต้นกล้�เริ่มเติบโตแข็งแรง ดีแล้ว ทำ�ก�รย้�ยไปปลูกในแปลงต่อไป พืชทีน่ �ำ ม�เพ�ะกล้�เพือ่ จะนำ�ไปปลูก อ�ทิ • พืชตระกูลบวบ บวบเหลี่ยม บวบงู บวบหอม ใช้เวล�เพ�ะเมล็ดพันธุ์ 14 วัน • พืชตระกูลมะเขือ มะเขือเปร�ะ มะเขือเทศ ใช้เวล�เพ�ะเมล็ดพันธุ์ 27 วัน • ฟักแฟง ใช้เวล�เพ�ะเมล็ดพันธุ์ 15 วัน • พริกหยวกเล็ก ใช้เวล�เพ�ะเมล็ดพันธุ์ 25 วัน
นำาถุงเพาะวางในทีร่ ม ่
รดน้าำ ทุกวัน เช้า-เย็น
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
13
เพาะเมล็ดพันธุ์ ผักสลัดอินทรีย์
ง่ายๆ ท�าได้ดว ้ ยตัวเอง
วิธก ี ารเพาะเมล็ดพันธุผ ์ ก ั สลัดนัน ้ ส�ม�รถทำ�ได้ หล�ยวิธี อ�จจะเพ�ะในถ�ดก่อนหรือส�ม�รถหว่�นเมล็ดลงแปลง เลยก็ได้ ก�รหว่�นเมล็ดพันธุ์ลงแปลงเลยนั้น อัตร�ก�รงอกอ�จจะ ไม่ดีเท่�ที่ควร เมื่อต้นกล้�งอกแล้วก็อ�จต้องเจอกับอ�ก�ศร้อนจัด ฝนตก หรืออ�ก�ศหน�ว ทำ�ให้ต้นกล้�ที่กำ�ลังจะโตต�ยได้ง่�ยๆ สำ�หรับขั้นตอนก�รเพ�ะเมล็ดสำ�หรับผู้ที่เริ่มต้นนั้น แนะนำ� ให้ เ ริ่ ม เพ�ะในถ�ดก่ อ น เพื่ อ ให้ เ มล็ ด ที่ ง อกออกม�นั้ น แข็ ง แรง พอสมควรก่ อ นที่ เ ร�จะนำ � ลงแปลง หม�ยถึ ง เร�มี โ อก�สคั ด ต้ น ที่อ่อนแอออก และเลือกต้นที่แข็งแรงไว้สำ�หรับปลูกต่อไปเท่�นั้น ก�รดูแลหลังจ�กนี้ส�ม�รถทำ�ได้ง่�ยกว่� เพร�ะผ่�นก�รคัดม�แล้ว ก่อนที่จะนำ�ไปปลูกกล�งแจ้ง และเร�ส�ม�รถประยุกต์ใช้ได้กับ เมล็ดพันธุ์อะไรก็ได้ 14
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
วิธีเพาะเมล็ดพันธุ์
โรงเรือนที่มีแสงแดดส่องถึง
ดิน 1 ส่วน
แกลบดำา 1 ส่วน
ขุยมะพร้าว ละเอียด 1 ส่วน
คลุกเคล้าให้เข้ากัน จากนั้นเตรียมดิน ใส่ถาดให้เรียบร้อย
1. เลือกสถ�นทีใ่ นก�รเพ�ะในทีน่ ี้ อ�จจะเป็นโรงเรือนที่มีแสงแดดส่องถึงใน ตอนเช้� เลือกสถ�นทีใ่ ห้ไกลจ�กสัตว์เลีย้ ง เช่น เป็ด ไก่ หรือถ้�จำ�เป็นต้องเลี้ยงสัตว์ ไปด้วย ให้นำ�ต�ข่�ยม�ล้อมสถ�นที่เพ�ะ ก็ได้ ควรเป็นที่อ�ก�ศถ่�ยเทสะดวก 2. เตรียมเมล็ดพันธุ์พืช ดิน และ ถ�ดเพ�ะ หรืออ�จเป็นหลุม กะละมังเล็ก ถ�ดปลูก หรือถ�ดกระด�ษใส่ไข่ก็ได้แล้ว แต่สะดวก ตรวจสอบว่�ส�ม�รถระบ�ยนำ�้ ได้ดี เมล็ดพันธุห์ �ซือ้ ต�มร้�นเกษตรภัณฑ์ ดูว่�เป็นชนิดที่ต้องแช่นำ้�ก่อนหรือเพ�ะ ได้เลย และใช้เวล�ปลูกจนถึงเก็บเกี่ยว น�นเท่�ใด สุดท้�ยดินอ�จจะซื้อจ�กร้�น ข�ยต้นไม้หรือจะทำ�ดินสำ�หรับเพ�ะเอง ก็ได้ มีส่วนผสม คือ • ดิน 1 ส่วน • แกลบดำ� 1 ส่วน • ขุยมะพร้�วละเอียด 1 ส่วน คลุกเคล้�ให้เข้�กัน จ�กนั้นเตรียมดิน ใส่ถ�ดให้เรียบร้อย คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
15
3. ก�รหยอดเมล็ดพันธุ์ ใช้วิธีเพ�ะ ในถ�ดปลู ก แบบรวมๆ ก่ อ นที่ จ ะย้ � ยลง ถ�ดหลุม ใช้วิธีก�รโรยเมล็ดลงในถ�ดปลูก โดยไม่ ใ ห้ ก ระจุ ก หรื อ กระจ�ยตั ว ม�กไป ใช้มือตบเบ�ๆ ให้เมล็ดติดดินแล้วใช้ดิน กลบบ�งๆ รดนำ้�เป็นฝอยพอชุ่ม ว�งไว้ที่ อ�ก�ศถ่�ยเทสะดวก ควรเขียนป้�ยกำ�กับ วันที่เริ่มเพ�ะ เพื่อนับเวล�เก็บเกี่ยว
หยอดเมล็ดพันธุ์ในถาดปลูกแบบรวม
เคล็ดลับ: ก�รรดนำ้�ให้เป็นฝอย
อ�จนำ�ขวดม�เจ�ะรูด้วยเข็ม จะได้ ลักษณะนำ้�เป็นฝอยๆ 4. ว�งไว้ในทีร่ ม่ ทีแ่ สงสว่�งส่องถึง รดนำ้�เช้�เย็นพอให้ชุ่ม ประม�ณ 20-24 ชั่วโมง เมล็ดจะเริ่มงอกบ้�งแล้ว บ�งชนิด อ�จใช้เวล� 24-48 ชั่วโมง กว่�จะงอก 5. ปล่อยให้พืชโดนแสงแดดอ่อนๆ ตอนเช้� ช่วง 06.00-10.00 น. ซึ่งแสงใน ตอนเช้�จะเหม�ะกับก�รเจริญเติบโตของพืช ก�รดูแลเรือ่ งนำ�้ ก็เป็นสิง่ สำ�คัญเช่นเดียวกัน โดยตรวจสอบดินให้มีคว�มชื้นสมำ่�เสมอ แต่ไม่เปียกโชกเกินไป 16
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
วางไว้ในที่ร่มที่แสงสว่างส่องถึง รดน้ำาเช้าเย็นพอให้ชุ่ม
ปล่อยให้พืชโดนแสงแดดอ่อนๆ ตอนเช้า ดูแลเรื่องน้ำา ตรวจสอบดินให้มีความชื้น
6. ต้นกล้�จะเริ่มงอก เมื่อผ่�นไป 4-5 วัน ถึงขั้นตอนนี้อ�จให้ปุ๋ยนำ้�ได้ แต่ถ�้ ไม่มีก็ไม่เป็นไร
ผ่านไป 4-5 วัน เมื่อต้นกล้าเริ่มงอก ถึงขั้นตอนนี้อาจให้ปุ๋ยน้ำาได้
7. วั น ที่ 6-7 ทำ � ก�รย้ � ยกล้ � ลง ถ�ดหลุม คัดต้นที่อ่อนแอออก เหลือต้นที่ แข็งแรงไว้ นำ�ดินใส่ถ�ดหลุมให้เรียบร้อย โดยนำ�ช้อนแกงม� โดยใช้ห�งช้อนขุดดิน ส่วนร�กขึน้ ม� ใช้มอื เกลีย่ ดินให้เหลือแต่ร�ก ก�รจับต้นกล้�ควรระมัดระวัง เพื่อไม่ให้ต้น และร�กข�ดออกจ�กกัน ว�งร�กไว้กล�ง หลุม แล้วใช้ไม้จิ้มฟันกดส่วนร�กลงไปใน หลุมให้ต้นตั้งตรง ทำ�จนเสร็จครบ 1 ถ�ด รดนำ้�พอชุ่มทิ้งไว้ 1 คืน และรดนำ้�เช้�เย็น พอชุ่มจนผ่�นสัปด�ห์ที่ 2
วันที่ 6-7 ย้ายกล้าลงถาดหลุม
เคล็ ด ลั บ : ก�รย้ � ยกล้ � ควร
ทำ � ตอนเย็ น เพร�ะอ�ก�ศจะได้ ไม่ร้อนและต้นกล้�จะได้พักฟื้นใน ช่วงกล�งคืน ส่วนเมล็ดแบบเคลือบ ส�ม�รถนำ � ม�เพ�ะบนถ�ดหลุ ม ได้เลย เพร�ะเปอร์เซ็นต์ก�รงอกจะ สูงกว่�แบบไม่เคลือบ คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
17
8. นำ�ออกม�รับแสง เข้�สูส่ ปั ด�ห์ที่ 3 จะเริ่มมีใบจริงออกม�แล้ว ตอนนี้ส�ม�รถ นำ � ออกม�รั บ แดดได้ ท้ั ง วั น โดยมี ผ ้ � สแลน คลุมด้�นบน ให้ปุ๋ยนำ้�วันเว้นวันสลับกับก�ร ให้นำ้�เปล่� ปล�ยสัปด�ห์ที่ 3 ก็ส�ม�รถนำ� กล้�ผักลงสู่แปลงหรืออ�จนำ�ลงกระถ�งก็ได้ นำาออกมารับแสงโดยคลุมผ้าสแลนไว้
ปลายสัปดาห์ที่ 3 ให้ทำาการย้ายกล้า ลงแปลงปลูก
9. ย้�ยลงแปลง ปล�ยสัปด�ห์ที่ 3 ทำ�ก�รย้�ยกล้�ลงแปลง โดยเร�เตรียมแปลง ให้พร้อมทำ�เป็นแถวขุดหลุมไว้กว้�งพอสำ�หรับ ต้นกล้� ใช้ห�งช้อนจิ้มต้นกล้�ออกจ�กหลุม นำ�ไปลงในแปลง ใช้ดินกลบพอประม�ณเพื่อ พยุงต้นไม่ให้ล้มเป็นอันเสร็จ ก�รจับต้นกล้� ควรระมัดระวัง เพื่อไม่ให้ต้นและร�กข�ดออก จ�กกัน รดนำ้�เช้�เย็นพอชุ่มต่อ 10. ดูแลอย่�งใกล้ชิด รอวันเก็บเกี่ยว โดยให้ปุ๋ย 1-2 ครั้ง/อ�ทิตย์ กำ�จัดวัชพืชและ นับเวล�จนถึงเก็บเกี่ยว จ�กนี้ดูแลเรื่องแมลง รบกวน โดยใช้นำ้�หมักไล่แมลง ส่วนสลัดที่ ปลูกใช้เวล� 50-60 วัน ก็ส�ม�รถเก็บได้ เท่�นี้ เร�ก็มีผักแสนอร่อยไว้รับประท�นแล้ว ขอขอบคุณ www.organicfarmthailand.com
18
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
สูตรดินเพาะกล้าพันธุ์
ท�างาน งอกไว กล้าแข็งแรง เกษตรกรทัง ้ หลาย ทร�บไหมว่� ก�รเพ�ะกล้�ผักให้งอก อย่�งสมบูรณ์นั้น ต้องทำ�คว�มเข้�ใจในธรรมช�ติของเมล็ดพันธุ์ แต่ละพันธุ์ที่มีเปลือกหุ้มเมล็ดที่มีคว�มหน�และบ�งเเตกต่�งกัน ภ�ยในเมล็ดจะมีเเหล่งอ�ห�รที่จำ�เป็นสำ�หรับต้นอ่อน หลังจ�ก เมล็ดได้รับก�รกระตุ้นก�รงอก โดยคว�มชื้นของนำ้�และออกซิเจน ที่ เ หม�ะสม ซึ่ ง ออกซิ เ จนที่ เ หม�ะสมจะสั ม พั น ธ์ กั บ เทคนิ ค ก�ร กลบดินเพ�ะเมล็ด ห�กกลบดินลึกเกินไป จะทำ�ให้ออกซิเจนน้อยลง ส่งผลทำ�ให้อัตร�ก�รงอกลดลง เเต่ห�กกลบเมล็ดตื้นเกินไป จะทำ�ให้ เมล็ดมีคว�มชื้น ไม่เพียงพอที่จะทำ�ให้เปลือกและอ�ห�รภ�ยใน เมล็ดอ่อนตัว อันมีผลให้อัตร�ก�รงอกลดลงเช่นกัน
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
19
ดังนั้น ปัจจัยที่จะทำ�ให้ก�รเพ�ะกล้�ผักงอกได้ด้วยอัตร�สูง คือ ก�รเลือกใช้วัสดุเพ�ะกล้�ที่เหม�ะสม กลบดิน และรดนำ้�ในปริม�ณ ที่พอเหม�ะ รวมถึงรู้ลักษณะนิสัยและเเหล่งกำ�เนิดของพืชผักว่� มีคว�มชอบอ�ก�ศหน�วเย็นเเตกต่�งกันอย่�งไรบ้�ง ซึ่งปกติแล้ว พืชผักสลัดมักจะงอกได้ดีในช่วงที่มีอ�ก�ศเย็น (เดือนธันว�คมมกร�คม) เพร�ะเป็นพืชที่มีต้นกำ�เนิดในเขตอ�ก�ศหน�ว ขณะที่ พืชผักของไทย เช่น ผักบุ้ง คะน้� ส�ม�รถปลูกได้ตลอดทั้งปี สำ�หรับ ปัจจัยในก�รเพ�ะกล้�ว่�จะได้ผลดีหรือไม่ มีดังนี้ • เปลือกหุ้มเมล็ดของพืชผักเเต่ละชนิด • ระบบร�ก ก�รระบ�ยนำ้�ของร�กพืชเเต่ละชนิด • ลักษณะนิสยั ของพืชผักต่ออ�ก�ศและคว�มชืน้ ทีเ่ เตกต่�งกัน • คว�มลึก-ตื้นในก�รกลบเมล็ดด้วยวัสดุเพ�ะกล้� • ธ�ตุอ�ห�รที่เหม�ะสมกับกล้�ผัก (ไม่ใช้ปุ๋ยเคมีสังเคร�ะห์) • ไม่มีโรคพืชหรือเเมลงศัตรูพืชในดินเพ�ะกล้� (ไม่ฉีดย�ฆ่�เเมลงสังเคร�ะห์)
20
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
เเเกลบดำาเเห้ง
สูตรดินส�าหรับเพาะกล้า วัตถุดิบ
ขุยมะพร้าว ร่อนละเอียด ปุ๋ยหมัก
• เเกลบดำ�เเห้ง 1 ส่วน • ปุ๋ยหมัก 1 ส่วน • ขุยมะพร้�วร่อนละเอียด 1 ส่วน
วิธีท�า
นำาวัสดุเพาะใส่ลงตะกร้าพลาสติก
1. นำ�วัสดุเพ�ะใส่ลงตะกร้�พล�สติก คว�มลึก 8-10 เซนติเมตร ประม�ณ 3-4 ของตะกร้� 2. ใช้ไม้ไอศกรีมหรือไม้บรรทัดทำ�ร่อง เป็นแถว (ให้กะคว�มลึกประม�ณขน�ด เส้นผ่�นศูนย์กล�งเมล็ดคูณสอง) 3. โรยเมล็ดต�มร่องบ�งๆ กลบดิน แล้วรดนำ�้ ให้ชมุ่ นำ�ไปว�งในทีร่ ม่ ควรคลุม ต�ข่ � ยป้ อ งกั น สั ต ว์ ที่ จ ะม�คุ ้ ย เขี่ ย หรื อ กัดกินเมล็ด ประม�ณ 5-7 วัน เมล็ดจะงอก เป็นต้นกล้�
ใช้ไม้ทำาร่องเป็นแถว โรยเมล็ดตามร่อง กลบดินแล้วรดน้ำาให้ชุ่ม
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
21
4. ย้�ยกล้�ที่มีใบเลี้ยง 1 คู่ ลงถ�ดหลุมที่เตรียมวัสดุเพ�ะไว้เรียบร้อยแล้ว (หรือห�ก ปลูกลงตะกร้�ในระยะไม่ถ่ีนัก ก็อ�จปล่อยให้ต้นผักเติบโตต่อจนมีใบจริง แล้วจึงค่อยย้�ย ลงแปลงปลูกได้เลย) ต้องระมัดระวัง ย้�ยกล้�อย่�งเบ�มือ ให้จับที่ปล�ยใบเลี้ยงแล้วใช้ไม้ ปล�ยแหลมกดลงด้�นข้�ง ค่อยๆ ดึงต้นขึ้นม� 5. เมื่อย้�ยลงถ�ดเพ�ะ ให้ว�งไว้ในบริเวณที่แสงส่องถึง แต่ไม่แรงจนเกินไป ประม�ณ 2 สัปด�ห์ เมื่อกล้�ผักมีใบจริงแล้ว จึงย้�ยลงแปลงปลูกต่อไป
ย้ายกล้าที่มีใบเลี้ยง 1 คู่ ลงถาดหลุมที่เตรียมวัสดุเพาะไว้
วางไว้ในที่แสงส่องถึง ประมาณ 2 สัปดาห์ เมื่อกล้าผักมีใบจริงแล้ว จึงย้ายลงแปลงปลูกต่อไป
ก�รทำ�วัสดุเพ�ะกล้�นั้น อินทรียวัตถุต่�งๆ อ�จมีเชื้อร�ที่ทำ�ให้เกิดโรคเน่�คอดิน ซึ่งมัก เกิดกับพืชที่กำ�ลังงอกในช่วง 7 วันเเรก อ�ก�รของพืชจะสังเกตเห็นต้นมีอ�ก�รหักงอ บริเวณ โคนจะมีสีดำ�ของเชื้อร�ชนิดนี้ วิธีก�รป้องกันจะต้องทำ�ก�รพ�สเจอไรซ์ดินเพ�ะกล้� ดังนี้
22
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
1. นำ�ดินเพ�ะกล้�บรรจุใส่ถุง พล�สติกใส ถุงละ 10 กิโลกรัม 2. นำ�ถุงบรรจุดินเพ�ะกล้�ม� ต�กเเดดเป็นเวล� 7 วัน 3. ในช่วงระหว่�ง 7 วัน ให้พลิก กลับถุงให้โดนเเดดด้�นละเท่�ๆ กัน ให้เเสงเเดดฆ่�เชื้อร�หรือเเบคทีเรีย ที่อ�จทำ�ให้เกิดโรคเน่�คอดินได้ 4. เมือ่ ครบ 7 วัน นำ�ดินเพ�ะกล้� ไปใช้หรือเก็บในที่ไม่โดนเเสงเเดด กล้ � ผั ก ที่ เ ริ่ ม มี ใ บจริ ง งอกม� เมื่ อ ใบจริ ง เริ่ ม เติ บ โตแข็ ง แรงและ แทนใบจริงคู่ใหม่ จึงนำ�ไปย้�ยลง แปลงปลูกได้ กล้�ผักที่ย้�ยออกม� จ�กถ�ดหลุ ม จะเห็ น ร�กต้ น กล้ � เต็ ม แน่ น ในวั ส ดุ ป ลู ก ย้ � ยกล้ � ผั ก ที่มีใบเลี้ยง 1 คู่ จ�กตะกร้�ม�ลง ถ�ดหลุม หลุมละ 1 ต้น ให้มีพื้นที่ เติ บ โตเป็ น ต้ น กล้ � ที่ พ ร้ อ มจะลง แปลงปลูกต่อไป
ขอขอบคุณ www.baanlaesuan.com
นำาดินเพาะกล้าบรรจุใส่ถุงพลาสติกใส ตากเเดดเป็นเวลา 7 วัน
ระหว่างตากเเดดให้พลิกกลับถุง ให้โดนเเดดด้านละเท่าๆ กัน
เมื่อครบ 7 วัน นำาดิน เพาะกล้าไปใช้ หรือเก็บ ในที่ไม่โดนเเสงเเดด คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
23
เพาะเมล็ดพันธุ์ระบบปิด
ไม่ต้องใช้ดิน ง่ายๆ ด้วยตนเอง
ในการเพาะเมล็ดพันธุ์นั้น ทำ�ได้หล�ยวิธี ซึ่งวิธีเพ�ะ โดยไม่ใช้ดนิ นี้ มีขนั้ ตอนทีง่ �่ ย ไม่ซบั ซ้อน นำ�ไปดัดแปลงได้หล�กหล�ย ทั้งยังใช้อุปกรณ์ที่ห�ได้ในบ้�นเรือนอีกด้วย กระดาษทิชชู
กล่องพลาสติก คีม
อุปกรณ์
• กระด�ษทิชชู เลือกแบบไม่มีส�รเจือปนใดๆ เช่น นำ้�หอม ส�รฟอก อื่นๆ • กล่องพล�สติกใสมีฝ�ปิด เนื่องจ�กต้องเก็บกักคว�มชื้น ไว้ด้วยฝ�ปิดมิดชิด • คีม ถ้�ไม่มี ใช้มือที่สะอ�ดของตัวเอง (เพื่อป้องกันเมล็ดพันธุ์เกิดเชื้อร�) 24
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
ก�รเพ�ะเมล็ดในระบบปิดวิธีนี้ จะเน้นที่ นำ้�และกระด�ษทิชชูเท่�นั้น ไม่มีปัจจัยอื่นเข้� ม�เกี่ยวข้อง ซึ่งส่วนใหญ่แล้วก�รเพ�ะวิธีนี้ ห�กไม่ศึกษ�ให้เข้�ใจ จะทำ�ให้เมล็ดพันธุ์เกิด เชื้อร�หรือเน่�ในภ�ยหลังจ�กก�รปนเปื้อน ไม่ว่�จ�กภ�ยนอกหรือจ�กเนื้อที่ย่อยสล�ย ของพืชผักผลไม้ที่ทำ�ก�รเพ�ะนั้นๆ อ�จม� จ�กก�รกำ�จัดทิ้งได้ไม่หมด แต่ปัญห�เชื้อร� ท�งออกง่�ยม�ก นั่นคือ ก�รเพ�ะเมล็ดโดย ก�รแช่นำ้� วิธีท�า
นำากล่องมาทำาความสะอาด แล้วใส่กระดาษทิชชูลงไป
ใส่น้ำาหรือฉีดน้ำาให้ชุ่ม
1. ให้นำ�กล่องม�ทำ�คว�มสะอ�ดแล้ว ใช้กระด�ษทิชชูหรือวัสดุเพ�ะอื่นๆ ก็ได้ เช่น สำ�ลี กระด�ษ หนังสือพิมพ์ ก�บใยมะพร้�ว หรือจะเป็น “วัสดุที่มีคุณสมบัติอุ้มน�้ำได้ดี” และไม่มีเชื้อโรคหรือวัสดุที่ย่อยสล�ยได้ ใส่ลง ในกล่องให้มคี ว�มสูงประม�ณ 1-2 เซนติเมตร หรือห�กไม่มีเลย ก็อ�จใส่พอให้มีก�รรักษ� คว�มชื้นภ�ยในกล่องได้น�นๆ 2. ใส่นำ้�ให้ท่วม กรณีมีสเปรย์ฉีดนำ้� หรือหัวฉีดฟอกกี้ ฉีดให้ชุ่ม ห�กกะไม่ได้ว่� ต้องฉีดประม�ณไหน แนะนำ�ฉีดให้ชุ่มโชก ไปเลย แล้วค่อยเทนำ้�ส่วนเกินทิ้ง คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
25
นำาเมล็ดพันธุ์ลงเรียงสำาหรับเพาะ
3. นำ�เมล็ดพันธุต์ �่ งๆ ลงเรียงสำ�หรับเพ�ะ กันเลย เสร็จแล้วตรวจดูสิ่งแปลกปลอม ห�ก ไม่มอี ะไรก็ปดิ ฝ�ให้สนิท กันก�รระเหยของนำ�้ ในกล่อง ห�กกล่องปิดสนิท ยิ่งเป็นขวดหรือ กล่องใสๆ จะส�ม�รถดูก�รเปลี่ยนแปลงได้ จ�กภ�ยนอก ทิ้งไว้ไม่ต้องเปิดฝ� เนื่องจ�ก ก�รเปิ ด ฝ�อ�จทำ � ให้ เ กิ ด เชื้ อ ร� หรื อ ทำ � ให้ กระทบกับระยะเวล�ก�รงอกได้ ควรปิดฝ� ว�งไว้ในที่ไม่โดนแสงแดด รอเมล็ดงอก
สำ � หรั บ ผู ้ ที่ ท ดลองแล้ ว ประสบปั ญ ห�ขึ้ น ร�หรื อ เน่ � คำ � ถ�มที่ ว ่ � กิ น ผลไม้ เ สร็ จ แล้ ว เอ�เมล็ดม�เพ�ะเลยได้หรือไม่?...ตอบว่�ได้ แต่ควรแกะเนื้อที่หุ้มเมล็ดออกให้หมดก่อน เช่น อินทผลัม กระท้อน ทุเรียน พวกนี้ต้องเอ�เนื้อหุ้มเมล็ดออกให้หมดก่อน ไม่อย่�งนั้นห�ก ทำ�ก�รเพ�ะเมล็ดโดยไม่ใช้ดินแบบนี้ ก็อ�จจะเจอเชื้อร�ชนิดต่�งๆ ภ�ยในกล่องได้ ปัจจัยในการงอกของเมล็ด
ก�รมีชีวิตของเมล็ดนับเป็นปัจจัยสำ�คัญในก�รเพ�ะเมล็ด ก�รที่เมล็ดมีชีวิตอยู่ได้น้อยอ�จเนื่องจ�กก�รเจริญเติบโตของเมล็ด ไม่เหม�ะสมขณะที่ยังอยู่บนต้นแม่ หรือเนื่องจ�กได้รับอันตร�ย ขณะทำ�ก�รเก็บเกี่ยว หรือกระบวนก�รในก�รผลิตเมล็ดไม่ดีพอ สภ�พแวดล้อมในขณะเพ�ะเมล็ดต้องอยูใ่ นทีเ่ หม�ะสม ไม่ว�่ จะเป็น นำ�้ แสง อุณหภูมิ ออกซิเจน แต่ก�รเพ�ะเมล็ดแบบไม่ใช้ดนิ ส�ม�รถ ควบคุมนำ้� แสง และออกซิเจนได้ ซึ่งขั้นตอนก�รเพ�ะงอกนี้ พืชไม่ จำ�เป็นต้องใช้ออกซิเจนและแสงในก�รเติบโตม�กนัก
26
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
น้ำา
อุณหภูมิ
แสง
ออกซิเจน
ก�รนำ�เมล็ดไปแช่น�ำ้ จะช่วยให้เมล็ดพืชงอกได้เร็วกว่�ปกติ ทัง้ นี้ เพร�ะนำ�้ จะทำ�ให้เปลือกหุม้ เมล็ดอ่อนตัว จึงช่วยให้เมล็ดงอกได้เร็วขึน้ นำ้�ที่ใช้แช่อ�จจะเป็นนำ้�อุ่นหรือนำ้�เย็น และช่วงเวล�ก�รแช่จะช้� หรือเร็วขึ้นอยู่กับชนิดพืช พืชบ�งชนิดใช้เวล�น�นถึง 1-2 วัน บ�ง ชนิดใช้เวล�ประม�ณ 6-12 ชั่วโมง ทั้งนี้ สังเกตจ�กขน�ดของเมล็ดที่ ขย�ยใหญ่ เต่งขึ้น หรือเปลือกหุ้มเมล็ดนิ่มก็นำ�ไปเพ�ะได้ พืชที่นิยม ใช้วิธีนี้ ได้แก่ น้อยหน่� มะข�ม มะละกอ หน่อไม้ฝรั่ง ข้�ว ผักชี ฯลฯ สำ�หรับเมล็ดที่มีร�กงอกแล้วขน�ดไหนถึงจะนำ�ออกม�เพ�ะลง ถุงเพ�ะชำ�ได้ ซึง่ อยูท่ คี่ ว�มชอบ แต่ห�กให้ตน้ อ่อนโตในกล่อง จำ�เป็น ต้องมีส�รอ�ห�รและแสงแดด ซึ่งก�รเติบโตในภ�ชนะปิดสนิทนั้น ไม่เหม�ะต่อก�รเติบโตของต้นอ่อน จึงจำ�เป็นต้องมีก�รย้�ยต้นอ่อน ในกรณีที่มีร�กย�วเกินขน�ดคว�มสูงของกล่อง หรือคิดว่�ร�กคงไม่ แทงทะลุวัสดุปลูกแล้ว หรือต้นอ่อนบิดเบี้ยวและพย�ย�มที่จะชูยอด ขึ้นสูงแล้ว จึงนำ�ออกม�ปลูกในถุงปลูกได้ พืชที่ควรนำาเมล็ดแช่น้ำาก่อนนำาไปเพาะ หน่อไม้ฝรั่ง มะละกอ น้อยหน่า นำาเมล็ดไปแช่น้ำา จะช่วยให้เมล็ด พืชงอกได้เร็วกว่าปกติ
ขอขอบคุณ www.kasetorganic.com
ข้าว
มะขาม
ผักชี
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
27
หลากหลายวิธี
คัดพันธุ์ข้าวกล้องไว้ใช้ สถานการณ์ในปัจจุบัน บริษัทเมล็ดพันธุ์ขน�ดใหญ่ กำ � ลั ง เข้ � ม�มี บ ทบ�ทในก�รควบคุ ม เรื่ อ งก�รพั ฒ น�เทคโนโลยี เมล็ดพันธุ์ โดยเฉพ�ะเมล็ดพันธุ์ข้�วที่เป็นปัจจัยก�รผลิตที่สำ�คัญ ของช�วน� คว�มรู้ต่�งๆ เกี่ยวกับพันธุ์ข้�วกำ�ลังถูกถ่�ยโอนไปสู่ ธุรกิจภ�คเอกชนม�กขึ้น เมล็ดพันธุ์ข้�วปลูกถูกผลิตและจำ�หน่�ย โดยบริษัทเมล็ดพันธุ์ ช�วน�ต้องซื้อเมล็ดพันธุ์ในร�ค�ที่แพงขึ้น
28
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
นอกจ�กนี้ พันธุ์ข้�วที่พัฒน�ขึ้นมักจะไม่เหม�ะสมกับระบบก�รทำ�น�ของช�วน� ทำ�ให้ ช�วน�ต้องปรับระบบก�รทำ�น�ของตนไปต�มพันธุ์ข้�วที่ตนเองปลูก กระทบต่อวิถีชีวิตของ ช�วน� ในขณะที่พบว่�คว�มหล�กหล�ยของพันธุ์ข้�วที่ช�วน�ลดลง ทำ�ให้ก�รทำ�น�มีคว�ม เสี่ยงม�กขึ้นที่จะเกิดโรคระบ�ดข้�วได้ง่�ย เหล่�นี้ล้วนแต่เป็นปัจจัยสำ�คัญที่จะต้องส่งเสริม และพัฒน�คว�มรูข้ องช�วน�ให้ส�ม�รถพึง่ ตนเองได้ในเรือ่ งเมล็ดพันธุ์ รวมทัง้ ก�รสนับสนุนให้ เกิดระบบก�รผลิตที่เหม�ะสม สอดคล้องกับวิถีชีวิตของช�วน� ทำ�อย่�งไรจึงจะได้ข้�วพันธุ์ดี • จะต้องมีก�รเก็บรวบรวมพันธุใ์ ห้มี คว�มหล�กหล�ย โดยเฉพ�ะพันธุ์ที่มีก�ร ปรับตัวได้ดีในพื้นที่นั้นๆ • ก�รเก็บรวบรวมจ�กภ�ยนอกอ�จ ใช้วิธีก�รแลกเปลี่ยนกับเครือข่�ยช�วน� หรือจ�กธน�ค�รเชื้อพันธุ์ • จะต้องมีก�รปลูกทดสอบพันธุเ์ พือ่ ศึกษ�ลักษณะประจำ�พันธุ์ คัดเลือกไว้เป็น พ่อแม่พันธุ์ต่อไป • จะต้องมีคว�มรู้คว�มเข้�ใจและ มีทัศนคติที่ดีต่อก�รปรับปรุงพันธุ์ ว่�จะ ทำ�ก�รปรับปรุงพันธุ์ไปเพื่ออะไร • ต้องเข้�ใจว่�ก�รผสมพันธุเ์ ป็นก�ร เติมลักษณะต่�งๆ เข้�ไป เพือ่ สร้�งตัวเลือก ที่จะเกิดในชั่วลูกชั่วหล�นให้ม�กขึ้น • จะต้องมีก�รคัดเลือกพันธุห์ ลังก�ร ผสมเพื่อห�พันธุ์ที่ต้องก�ร ในขั้นตอนนี้ จะใช้เวล�พอสมควรในก�รคัดพันธุ์ข้�ว คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
29
ก�รคัดพันธุ์ข้�วมีหล�ยวิธี ก�รคัด พันธุ์ข้�วแบบดั้งเดิมที่ช�วน�เคยทำ� คือ ก�รคัดเลือกข้�วจ�กแปลงน�ที่ไม่มีโรค และแมลงรบกวน ไม่มีข้�วพันธุ์อื่นขึ้นปน และก�รคั ด เลื อ กเก็ บ รวงที่ ส มบู ร ณ์ ไ ว้ สำ�หรับทำ�พันธุ์ แต่วิธีก�รดังกล่�วก็ยัง ไม่ส�ม�รถแก้ไขปัญห�เรื่องคุณภ�พของ เมล็ดข้�ว เช่น ปัญห�ท้องไข่ คว�มมันว�ว เมล็ดร้�ว เมล็ดบิดเบี้ยว ข้�วปน เป็นต้น จึงมีก�รพัฒน�เทคนิคใหม่ๆ ขึ้นม�เพื่อ แก้ปัญห�ดังกล่�วข้�งต้น ซึ่งเทคนิคก�ร คัดพันธุ์ข้�วกล้องที่จะเรียนรู้เป็นเทคนิค ใหม่ ที่ พั ฒ น�ขึ้ น โดยมู ล นิ ธิ ข ้ � วขวั ญ จ�กก�รทดลองในพื้นที่ของมูลนิธิฯ และ เครือข่�ยช�วน�กลุ่มแสงตะวัน จังหวัด พิจิตร พบว่�ส�ม�รถแก้ไขปัญห�เรื่อง คุณภ�พข้�ว และส�ม�รถเพิม่ ผลผลิตข้�ว ต่อพื้นที่ได้อย่�งมีประสิทธิภ�พ
เรามาดูวธ ิ ก ี ารคัดพันธุ์ จากข้าวกล้องกันเถอะ
30
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
การแกะเปลือกด้วยมือ โดยแกะจากด้านหาง ของเมล็ดข้าว เพือ ่ ไม่ให้จมูกข้าวถูกทำาลาย
เลือกข้าวกล้องเมล็ดสมบูรณ์ ตรงตามสายพันธุ์
วิธก ี ารคัดพันธุจ ์ ากข้าวกล้อง
นำาข้าวเปลือกไปสีดว ้ ย เครือ ่ งสีขา้ วกล้อง และ นำาข้าวกล้องทีส ่ ไี ด้มาฝัด
1. กำรแกะข้ำวกล้องด้วยมือ มีขั้นตอนดังนี้ • นำ�เมล็ดข้�วเปลือกส�ยพันธุ์ ที่ ต ้ อ งก�รม�ประม�ณครึ่ ง กิโลกรัม ฝัดทำ�คว�มสะอ�ด เพื่ อให้ เ มล็ ตลี บ ออกไป แกะ เปลือกด้วยมือ โดยแกะจ�ก ด้ � นห�งของเมล็ ด ข้ � วเพื่ อ ไม่ให้จมูกข้�วถูกทำ�ล�ย • เลือกข้�วกล้องเมล็ดสมบูรณ์ ตรงต�มส�ยพันธุ์ และเมล็ด มีคว�มมันว�ว ไม่เป็นท้องไข่ หรือท้องปล�ซิว ให้ใต้ฐ�นวน ประม�ณ 100 เมล็ด และนำ� เมล็ดข้�วกล้องที่คัดเลือกใช้ ไปเพ�ะเป็นต้นกล้� 2. กำรกะเทำะด้วยเครื่องสีข้ำว มีขั้นตอนดังนี้ • นำ � เอ�เมล็ ดข้ � วเปลื อกพั นธุ ์ ที่ ต ้ อ งก�รม� 1-2 กิ โ ลกรั ม จ�กนัน้ ทำ�คว�มสะอ�ด เพือ่ ให้ เมล็ดลีบออกไป นำ�ข้�วเปลือก ไปสีดว้ ยเครือ่ งสีข�้ วกล้อง และ นำ�ข้�วกล้องที่สีได้ม�ฝัด คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
31
• เลือกข้�วกล้องเมล็ดสมบูรณ์ ตรงต�มส�ยพันธุ์ และเมล็ด มีคว�มมันว�ว ไม่เป็นโรค ไม่เป็นโรค ท้องไข่หรือท้อง ปล�ซิวให้ได้จ�ำ นวนทีต่ อ้ งก�ร • นำ�เมล็ดข้�วกล้องทีค่ ดั เลือก ได้ไปเพ�ะเป็นต้นกล้� 3. กำรเพำะกล้ำจำกข้ำวกล้อง สำมำรถท�ำได้ 3 วิธี คือ กำรเพำะกล้ำในถุงพลำสติก • นำ�เมล็ดข้�วกล้องที่คัดแล้ว ใส่ ใ นถุ ง พล�สติ ก แบบซิ ป ใส่นำ้�สะอ�ดลงไปในอัตร� ส่วน 2 ใน 3 • เปลี่ ย นถ่ � ยนำ้ � ทุ ก ๆ 2 วั น ประม�ณ 3-4 วัน จะสังเกต เห็นร�กและข้�วงอกออกม� จ�กเมล็ดข้�ว • หลั งจ�กนั้ นนำ�เมล็ด ที่งอก ไปเพ�ะในแปลงเพ�ะต่อไป
32
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
นำาเมล็ดข้าวกล้องที่ คัดแล้วใส่ใน ถุงพลาสติกแบบซิิป
เติมน้ำาลงไป 2 ใน 3 ส่วน
เปลี่ยนถ่ายน้ำา ทุกๆ 2 วัน
วันที่ 3-4 วัน จะสังเกตเห็นรากงอก ออกมา จากนั้นนำาเมล็ดที่งอก ไปเพาะในแปลงเพาะต่อไป
เเเกลบดำาหรือทรายหยาบ
•
นำาแกลบดำาหรือทรายหยาบ ใส่กระถาง 3 ใน 4 ส่วน เกลี่ยให้เสมอกัน
•
•
โรยเมล็ดข้าวทีค ่ ด ั ไว้ ให้สม่าำ เสมอ
• นำาแกลบหรือทรายหยาบ โรยทับเพิม ่ อีก 1-2 เซนติเมตร และพรมน้าำ ให้ชน ้ื
นำาถาดองมาวาง แล้วใส่นาำ้ ลงไปในถาดรอง เพือ ่ รักษาความชืน ้
กำรเพำะกล้ำในกระถำง นำ�แกลบดำ�หรือทร�ยหย�บ ใส่ในกระถ�ง 3 ใน 4 ส่วน เกลี่ยให้เสมอกัน นำ�เมล็ดข้�วที่คัดไว้ม�เพ�ะ โรยเมล็ ด ข้ � วให้ ส มำ่ � เสมอ นำ�แกลบหรือทร�ยหย�บ โรย ทับหน� 1-2 เซนติเมตร และ พรมนำ้�ให้ชื้นพอประม�ณ นำ�กระถ�งว�งลงบนถ�ดรอง ใส่ นำ้ � ลงไปในถ�ดรองเพื่ อ รักษ�คว�มชื้นและป้องกัน มดเข้�ทำ�ล�ย หมั่นตรวจรักษ�ระดับนำ้�ใน ถ�ดรอง ประม�ณ 3 วั น เมล็ดข้�วกล้องจะเริ่มมีร�ก งอกและเจริ ญ เป็ น ต้ น กล้ � หลังนั้นประม�ณ 7-10 วัน นำ � ต้ น กล้ � ที่ ไ ด้ ไ ปเพ�ะใน แปลงขย�ยต่อไป
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
33
•
•
•
•
กำรเพำะกล้ำในแปลงนำ ก�รเตรียมแปลงเหมือนกับ ก�รเตรี ย มแปลงตกกล้ � ทั่ ว ไป ปรั บ เทื อ กให้ เ รี ย บ สมำ่�เสมอ โรยแกลบดำ � หรื อ ทร�ย หย�บ หน�ประม�ณ 1 นิ้ว ให้ ทั่ ว ทั้ ง แปลง โรยเมล็ ด ข้ � วกล้ อ งที่ คั ด แล้ ว ให้ ทั่ ว ทัง้ แปลง โรยทับด้วยแกลบ หรื อ ทร�ยหย�บอี ก ครั้ ง หน�ประม�ณ 1 เซนติเมตร วัดนำ้�ให้ชุ่มทั้งแปลง ทำ�ร่องนำ้�รอบๆ แปลงเพ�ะ เพื่ อ รั ก ษ�คว�มชื้ น และ ป้องกันมดเข้�ทำ�ล�ย หลังจ�กก�รเพ�ะประม�ณ 25 วัน ส�ม�รถถอนกล้�ไป ปักดำ�ได้ต�มปกติ
ขอขอบคุณ มูลนิธิข้�วขวัญ
34
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
การเตรียมแปลงเหมือนกับแปลงตกกล้าทัว่ ไป โรยแกลบดำา โรยเมล็ดข้าวกล้อง
โรยแกลบดำาหรือทรายหยาบให้ทว ่ั ทัง ้ แปลง แล้วโรยเมล็ดข้าวกล้อง จากนัน ้ โรยทับด้วย แกลบดำาหรือทรายหยาบอีกครัง ้
ทำาร่องน้าำ รอบแปลงเพาะ เพือ ่ รักษาความชืน ้
คัดเลือกพันธุข ์ า้ วให้บริสท ุ ธิ์
ไว้ใช้ มั่นใจ แท้แน่นอน
การคัดพันธุบ ์ ริสท ุ ธิ์ เป็นก�รคัดเลือกพันธุข์ �้ วจ�กพันธุ์ ที่มีอยู่เดิม โดยคัดเลือกจ�กต้นข้�วที่มีลักษณะต�มส�ยพันธุ์ที่ดี ที่สุด ขณะที่มีรวงสุกพร้อมเก็บเกี่ยว โดยคัดเลือกม�จ�กต้นข้�วเพียง กอเดียว ซึง่ วิธกี �รนีไ้ ม่ได้กอ่ ให้เกิดลักษณะท�งพันธุกรรมใหม่ ๆ เพียง แต่เป็นก�รคัดเลือกห�ลักษณะท�งพันธุกรรมทีด่ ที สี่ ดุ ทีป่ ร�กฏอยูแ่ ล้ว
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
35
• คัดเลือกต้นข้�วทีม่ ลี กั ษณะโดยรวม ตรงต�มส�ยพันธุ์ที่คัดไว้จำ�นวนหนึ่ง แล้ว เก็บเกีย่ วรวงข้�วแต่ละต้นหรือแต่ละกอแยก กันไว้ วัดคว�มย�วของรวงและนับเมล็ดข้�ว ในรวงไว้ดว้ ย ผึง่ เมล็ดให้แห้งสนิท เก็บไว้รอ ฤดูก�ลปลูกต่อไป • นำ�เมล็ดพันธุข์ �้ วทีเ่ ก็บไว้ม�ปลูก-ดำ� เป็นแถวในพื้นที่ 2X4 เมตร หรือกว้�งกว่�นี้ รวงละแถวหรือสองแถว (1 แปลง/รวง) คอย คัดเลือกต้นข้�วทีม่ ลี กั ษณะโดยรวมตรงต�ม ส�ยพันธุท์ ดี่ ที สี่ ดุ ไว้ นอกนัน้ ถอนทิง้ ไป แล้ว เก็บรวงข้�วทั้งหมดรวมกัน ผึ่งเมล็ดให้แห้ง สนิท เก็บไว้รอฤดูก�ลปลูกต่อไป • นำ�เมล็ดพันธุ์ทั้งหมดไปปลูกดำ�ลง ไปในแปลงคัดพันธุ์ขน�ด 2x4 เมตร คอย ดูแลและคัดเลือกต้นข้�วที่มีลักษณะโดย รวมตรงต�มส�ยพันธุ์ที่ดีที่สุดไว้ นอกนั้น ถอนทิ้งไป แล้วเก็บเกี่ยวข้�วทั้งหมดเอ�ไว้ ปลูกขย�ยพันธุใ์ ห้ได้จ�ำ นวนม�กพอทำ�พันธุ์ ต่อไป ดังนั้น เร�ก็จะได้พันธุ์ข้�วปลูกที่มี คุณภ�พและบริสุทธิ์
36
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
คัดเลือกต้นข้าวที่มีลักษณะตรงตาม สายพันธุ์แต่ละกอแยกกันไว้
นอกนั้นถอนทิ้งไป
เก็บรวงข้าวรวมกัน ผึ่งเมล็ดให้แห้ง เก็บไว้รอฤดูกาลปลูกต่อไป
ก�รคัดเลือกพันธุ์ข้�วใหม่ให้มีลักษณะ โดยรวมตรงต�มส�ยพันธุ์ที่ดีมีคุณภ�พและ บริสุทธิ์ ให้สังเกตดังนี้ 1. อัตร�ก�รเจริญเติบโตเร็ว ช้� แตกกอ ออกม�น้อย หรือแตกกอไม่รู้จบจน ตั้งท้องก็มี 2. ต้ น ใหญ่ เล็ ก ฟ้ � สู ง ปล้ อ งย�ว ต้นแข็ง อ่อน 3. ใบย�ว สั้น ตั้ง ตก กว้�ง เขียวเข้ม จ�ง ก�บใบแน่นหลวม 4. ตอกใหญ่ เล็ ก ออกพร้ อ มกั น หรื อ ไม่พร้อมกัน ห่�ง ตั้ง เอียง 5. รวงใหญ่ เล็ก ย�ว สั้น เมล็ดตก ไม่ตก 6. เมล็ดใหญ่ เล็ก ย�ว สั้น กลม แบน สีเปลือกเมล็ดตรงต�มส�ยพันธุ์ สีของ ฟ�งข้�วเข้ม จ�ง อ่อน 7. อ�ยุก�รเก็บเกี่ยว เลือกต้นพันธุ์ที่มี เมล็ ดสุ ก แก่ เก็ บเกี่ ยวได้ พร้ อมกั น เอ�ไว้ เ ท่ � นั้ น ต้ นไหนสุ กก่ อน-หลั ง ไม่พร้อมกัน ให้ถอนทิ้ง ขอขอบคุณ มูลนิธิขวัญข้�ว คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
37
เปิดเคล็ดลับ
ผลิตเมล็ดพันธุผ ์ ก ั อินทรีย์ การผลิตพืชผักในระบบเกษตรอินทรียน์ นั้ คว�มต้องก�ร พันธุพ์ ชื จะมีลกั ษณะไม่แตกต่�งจ�กปกติม�กนัก แต่ลกั ษณะของพันธุ์ พืชเพื่อระบบเกษตรอินทรีย์ควรจะต้องเป็นพันธุ์พืชที่ห�อ�ห�รเก่ง ปรับตัวต่อสภ�พแวดล้อมที่เปลี่ยนแปลง และต้�นท�นโรค-แมลงได้ ม�กกว่�พันธุ์พืชปกติทั่วไป ก�รได้ม�ซึ่งพันธุ์พืชที่มีลักษณะดังกล่�ว จะมีขั้นตอนของก�รปรับปรุงพันธุ์ซึ่งอ�จจะต้องใช้เวล�น�น ใช้งบ ประม�ณสูง อีกทัง้ ต้องใช้บคุ ล�กรทีม่ คี ว�มรูห้ ล�ยด้�นม�ประกอบกัน ซึ่งส�ม�รถแก้ปัญห�ได้ด้วยก�รนำ�พันธุ์พืชพื้นถิ่นที่เกษตรกรใช้ อยู่เดิม ม�พัฒน�ต่อยอดให้มีลักษณะที่ต้องก�ร
38
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
ต้องรู้ว่าเป็นพืชผสมตัวเองหรือผสมข้าม พืชผสมตัวเอง ตระกูลพริก-มะเขือ-ถั่ว
ตระกูลแตงเป็นพืชผสมข้าม
ต้องรู้ว่าพืชชนิดไหนออกดอกเมื่อไหร่
สายพันธุ์ที่ผลิตเมล็ดควรปลูกให้ห่างจาก พันธุอ ์ น ่ื เพือ ่ ป้องกันไม่ให้เกิดการผสมกัน
ถอนพันธุ์ปนหรือพันธุ์ที่มีลักษณะ ผิดเพี้ยนจากพันธุ์เดิมออกจากแปลง
การผลิตเมล็ดพันธุ์
ก�รผลิตเมล็ดพันธุใ์ นระบบเกษตรอินทรีย์ มีหลักก�รไม่แตกต่�งจ�กก�รผลิตเมล็ดพันธุ์ โดยทั่วไป เพียงแต่พื้นที่ในก�รผลิตเป็นพื้นที่ เกษตรอินทรีย์ ซึ่งจะมีปัจจัยบ�งอย่�งโดย เฉพ�ะธ�ตุอ�ห�รที่พืชมีคว�มต้องก�รในช่วง ของก�รผลิตเมล็ดพันธุ์ ก�รควบคุมโรคที่อ�จ จะติดไปกับเมล็ด ก�รควบคุมแมลงที่จะทำ� อันตร�ยกับต้นพืช และต้องเตรียมดินให้อุดม สมบูรณ์ที่สุด ก�รผลิตเมล็ดพันธุ์เป็นก�รเพิ่มปริม�ณ เมล็ดพันธุโ์ ดยคงพันธุกรรมทีต่ อ้ งก�ร และผลิต เมล็ดให้มีคุณภ�พที่ดี คือ เป็นเมล็ดที่มีคว�ม แข็งแรง มีคว�มงอกสูง เก็บรักษ�ไว้ได้น�น ก�รที่จะทำ�ก�รผลิตเมล็ดพันธุ์พืชใด จะต้อง รู้จักพืชชนิดนั้นให้ดีพอสมควร อ�ทิ • ลักษณะกำรผสมเกสร ต้องรู้ว่�เป็น พืชผสมตัวเองหรือผสมข้�ม เช่น พืชตระกูล พริก-มะเขือ พืชตระกูลถั่ว เป็นพืชผสมตัวเอง พืชตระกูลแตง เป็นพืชผสมข้�ม เป็นต้น • กำรออกดอก จะต้องรู้ว่�พืชชนิดนั้น ออกดอกเมือ่ ไหร่ มีปจั จัยใดบ้�งทีท่ �ำ ให้พชื นัน้ ออกดอกหรือไม่ออกดอก คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
39
• ก�รป้องกันมิให้ส�ยพันธุ์อื่นๆ ม�ผสม กับส�ยพันธุท์ ที่ �ำ ก�รผลิตเมล็ด ซึง่ ส�ม�รถทำ�ได้ โดยก�รปลูกให้ห่�งจ�กพันธุ์อื่นๆ ให้ม�กที่สุด เท่�ที่จะทำ�ได้ หรืออ�จจะใช้วิธีก�รปลูกเหลื่อม เวล� เพื่อไม่ให้ออกดอกพร้อมกัน หรือก�รก�ง มุ้ง ก�รใช้ถุงครอบ เพื่อป้องกันลมและแมลง • ก�รถอนพันธุ์ปนหรือพันธุ์ที่มีลักษณะ ผิดเพี้ยนไปจ�กพันธุ์เดิมออก ซึ่งต้องทำ�ทุกๆ ระยะของก�รเจริญเติบโต ต้องนำ�ออกจ�กแปลง โดยวิธีก�รถอน ซึ่งถ้�ใช้วิธีก�รตัด อ�จจะมีก�ร แตกยอดออกม�ใหม่ได้อีก
ช่วงเวลาการปลูกที่เหมาะสม ควรหลีกเลี่ยงไม่ให้ช่วงเก็บเกี่ยว อยู่ในช่วงฤดูฝน
การเก็บเกี่ยวเมล็ดพันธุ์
ซึ่ ง เป็ น ขั้ น ตอนที่ สำ � คั ญ ขั้ น ตอนหนึ่ ง ใน ขบวนก�รผลิตเมล็ดพันธุ์ จะต้องเก็บเกีย่ วให้ถกู เวล�และมีวธิ กี �รทีถ่ กู ต้อง ซึง่ จะมีผลต่อปริม�ณ และคุณภ�พของเมล็ด มีสิ่งที่ควรคำ�นึงถึง คือ • ช่วงเวล�ก�รปลูกที่เหม�ะสม พืชหล�ย ชนิ ด ปลู ก เพื่ อ ผลิ ต เมล็ ด พั น ธุ ์ ไ ด้ ต ลอดทั้ ง ปี แต่ควรหลีกเลี่ยงที่จะให้ช่วงก�รเก็บเกี่ยวอยู่ใน ช่วงฤดูฝน เพร�ะนอกจ�กฝนจะเป็นอุปสรรคใน ก�รเก็บเกี่ยวแล้ว คว�มชื้นยังมีผลต่อคุณภ�พ เมล็ด และก่อให้เกิดโรคกับเมล็ดได้ง่�ย
40
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
เลือกช่วงเวลาเก็บเกีย ่ วเมล็ดทีเ่ หมาะสม
• ช่วงเวล�เก็บเกีย่ วเมล็ดทีเ่ หม�ะสมคือ ช่วงที่มีปริม�ณและคุณภ�พเมล็ดดีที่สุด โดย ก�รเก็บที่ไม่อ่อนหรือแก่จนเกินไป หรือช้�เกิน จนเมล็ดร่วงหมด โรคของเมล็ดพันธุ์ผัก
ฉีดพ่นหรือราดสารชีวภาพ ควบคุมการแพร่ระบาด
เป็นปัญห�ที่พบอยู่เสมอ ในกรณีก�ร ผลิตเมล็ดพันธุ์อินทรีย์จะพบปัญห�จ�กก�ร ที่โรคเข้�ทำ�ล�ยต้นพืช ทำ�ให้ไม่ส�ม�รถผลิต เมล็ดพันธุ์ที่มีคุณภ�พได้ ดังนั้นจะต้องมีก�ร ควบคุมโรคต่�งๆ ในแปลงผลิตเมล็ดพันธุ์ โดย มีหลักก�รป้องกันก�รเกิดโรคในเมล็ดพันธุ์ คือ 1. เลือกสถ�นที่ผลิตเมล็ดให้เหม�ะสม ต่ อ ก�รเจริ ญ เติ บ โตของพื ช และพั ฒ น�ก�ร ของเมล็ด ไม่เป็นแหล่งระบ�ดของโรค 2. หมัน่ ตรวจดูแปลง ถ้�พบอ�ก�รของโรค ให้กำ�จัดออกทันที 3. ฉี ด พ่ น หรื อ ร�ดส�รชี ว ภ�พควบคุ ม ก�รแพร่ระบ�ด เช่น เชื้อร�บิวเวอเรียป้องกัน แมลง หรือเชื้อร�ไตรโคเดอร์ม�ป้องกันโรคพืช เป็นต้น
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
41
เคล็ดลับ เมือ่ เก็บเมล็ดพันธุม ์ �แล้ว ก่อนก�รเก็บรักษ�ต้องมีก�รลดคว�มชืน้
ให้เหม�ะสมสำ�หรับพืชแต่ละชนิด โดยทั่วไปควรลดคว�มชื้นภ�ยในเมล็ดให้เหลือ ไม่เกิน 10% นำ�ไปเก็บรักษ�ไว้ในภ�ชนะที่สะอ�ดและป้องกันคว�มชื้น ควรมี คว�มชื้นสัมพัทธ์ประม�ณ 45-50% อุณหภูมิประม�ณ 10-15 องศ�เซลเซียส แต่อย่�งไรก็ต�ม ก�รห�สถ�นที่ซึ่งมีคว�มชื้นและอุณหภูมิตำ่�เป็นไปได้ย�ก ดังนั้น เกษตรกรส�ม�รถเก็บรักษ�เมล็ดไว้ในตู้เย็นช่องธรรมด� แต่ต้องผนึกภ�ชนะบรรจุ ให้มิดชิด อย่�ให้อ�ก�ศผ่�นเข้�ได้ จะทำ�ให้ส�ม�รถเก็บรักษ�เมล็ดพันธุ์ไว้ได้น�น การปรับปรุงสภาพเมล็ดพันธุ์
เมื่อทำ�ก�รเก็บเกี่ยวเมล็ดพันธุ์แล้ว จะ ต้องทำ�ก�รนำ�เมล็ดออกจ�กผลหรือฝัก เช่น แตงกว� ถั่วฝักย�ว คะน้� เป็นต้น ในพืชบ�ง ชนิด เมล็ดส�ม�รถหลุดร่วงได้ทันทีเมื่อแก่ เช่น ผักก�ดหอม ตั้งโอ๋ เป็นต้น สิ่งที่ต้องก�ร คือ ก�รคัดแยกเมล็ดออกจ�กสิ่งเจือปนต่�งๆ เช่น เปลือก กิ่ง ก้�นต่�งๆ และจะต้องแยก เมล็ดอ่อนออกด้วย เมล็ดพันธุ์พืชผักบ�งชนิด ฝักจะแห้งเมือ่ แก่พร้อมเก็บเกีย่ ว เช่น ถัว่ ต่�งๆ ผักก�ดหอม คะน้� กว�งตุ้ง และบ�งชนิดเมื่อ แก่เมล็ดจะเปียก เช่น แตงกว� มะเขือ มะระ เป็นต้น จึงทำ�ให้ก�รจัดก�รมีคว�มแตกต่�งกัน
42
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
นำามาบ่มไว้ในร่ม 3-7 วัน และทำาการแคะเมล็ดออกจากผล
นำามาหมักไว้ 1 วัน ล้างเมล็ดให้สะอาด โดยเมล็ดที่สมบูรณ์จะจมน้ำา
จากนั้นนำาเมล็ดออกผึ่งในร่มจนหมาด จึงนำาออกตากแดดอีก 3-4 วัน
กรณีทเี่ มล็ดแห้งอย่�งถัว่ ฝักย�ว จะทำ� ก�รเก็ บ เกี่ ย วฝั ก ที่ แ ก่ เ ต็ ม ที่ มี ลั ก ษณะพอง เปลี่ยนสีเป็นสีนำ้�ต�ลอ่อน แต่ฝักยังไม่แห้ง กรอบ นำ�ม�ต�กแดด 2-3 วัน จ�กนั้นนำ�ม� นวดแยกเมล็ด โดยใส่กระสอบแล้วทุบเบ�ๆ ทำ�คว�มสะอ�ด แล้วนำ�ไปต�กอีกประม�ณ 1-2 วัน จนเมล็ดแห้ง คว�มชื้นประม�ณ 10% นำ�ไปเก็บไว้ในภ�ชนะอับลม กรณีเมล็ดเปียกอย่�งแตงกว� ผลที่ เก็บเกี่ยวได้จะมีสีเหลือง ทำ�ก�รเก็บเกี่ยวแล้ว นำ�ม�บ่มไว้ในร่ม 3-7 วัน ทำ�ก�รแคะเมล็ดออก จ�กผล นำ�ม�หมักไว้ 1 วัน ล้�งเมล็ดให้สะอ�ด โดยเมล็ดที่สมบูรณ์จะจมนำ้� ส่วนเมล็ดที่ลอย จะเป็นเมล็ดที่ไม่สมบูรณ์ให้ทิ้งไป จ�กนั้นนำ� เมล็ดออกผึ่งในที่ร่มหรือที่มีแสงแดดอ่อนๆ จนหม�ด จึงนำ�ออกต�กแดด 3-4 วัน และ หมั่นพลิกกลับเมล็ด 2-3 ครั้งต่อวัน สิ่งที่ต้อง ระวังคือ อย่�ต�กเมล็ดบนภ�ชนะทีเ่ ป็นสังกะสี ในขณะเมล็ดเปียกแล้วนำ�ไปต�กแดดจัดทันที จะทำ�ให้เมล็ดต�ยหรือเมล็ดไม่แข็งแรง ซึ่งจะ ทำ�ให้เก็บรักษ�ไว้ได้ไม่น�น
ขอบคุณ เอกส�รก�รคัดเลือกพันธุ์และก�รผลิตเมล็ดพันธุ์ผักไว้ใช้เอง โดย ฉันทน� วิชรัตน์ คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
43
เมล็ดพันธุด ์ ห ี รือไม่
ตรวจสอบได้ ง่ายนิดเดียว เมล็ ด พั น ธุ ์ เป็นปัจจัยที่สำ�คัญและจำ�เป็นที่สุดชนิดหนึ่ง ในก�รเพ�ะปลูก ถึงแม้จะมีปัจจัยก�รผลิตอื่นๆ ที่ดีพร้อม แต่ถ้�ข�ด เมล็ ด พั น ธุ ์ พื ช ที่ ดี แ ล้ ว ปริ ม �ณของผลผลิ ต ที่ ไ ด้ ร วมถึ ง คุ ณ ภ�พ ส่งปัญห�ม�กม�ยกับเกษตรกร ก�รใช้เมล็ดพันธุ์ดีเพ�ะปลูกเป็น ก�รลดต้นทุนก�รผลิตเป็นอันดับหนึ่ง เนื่องจ�กเมล็ดพันธุ์ดีเมื่อ ปลูกแล้วจะก่อให้เกิดประโยชน์ม�ก เช่น ให้ผลผลิตสูง เป็นที่ต้องก�ร ของตล�ด ได้ร�ค�ดี ตอบสนองก�รใส่ปุ๋ย ปรับตัวเข้�กับสิ่งแวดล้อม ได้ดี ทนท�นต่อโรคแมลง เป็นต้น
44
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
ลักษณะของเมล็ดพันธุ์ที่ดี
1. สะอ�ดปร�ศจ�กสิ่งเจือปนต่�งๆ เช่น ฝุ่นละออง กรวด ทร�ย เศษผัก หรือ เมล็ดพืชอื่น 2. ตรงต�มพันธุ์ เป็นเมล็ดทีไ่ ม่กล�ย พันธุ์ เช่น ตระกูลของมันมีผลสีเขียวอมชมพู เมือ่ นำ�ม�ปลูกผลเป็นสีเขียวอมชมพู ตรงต�ม พันธุ์เดิม 3. ไม่ มี โ รคและแมลง เมล็ ด พั น ธุ ์ บ�งชนิดอ�จมีโรคหรือแมลงติดม�กับเมล็ด เมื่อนำ�ไปเพ�ะ เชื้อโรคในเมล็ดอ�จจะแพร่ ไปได้ เมล็ดพันธุ์ที่ดีควรเป็นเมล็ดพันธุ์ที่ได้ ผ่�นก�รฆ่�เชื้อโรคและแมลงม�แล้ว 4. ม�จ�กตระกูลที่ดี คือ เมล็ดพันธุ์ ทีม่ �จ�กตระกูลทีม่ ผี ลดกดี ขน�ดและรูปร่�ง ดี มีสี มีนำ้�หนัก และรสดี 5. มี ค ว�มส�ม�รถในก�รงอกสู ง หม�ยถึง เมล็ดที่มีคว�มส�ม�รถในก�รงอก เจริญเติบโต มีอ�ห�รทีจ่ ะเลีย้ งลำ�ต้นจนเจริญ เติบโตได้ 6. ทนท�นต่อโรคและแมลง
สะอาด ปราศจาก สิง ่ เจือปนต่างๆ
ตรงตามสายพันธุ์
มีความสามารถในการงอกสูง
แข็งแรง ทนทาน ไม่มโี รคและแมลง
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
45
วิธีทดสอบการงอกของเมล็ดผัก
ในก�รปลูกพืชผักมีปัญห�หนึ่งที่เกษตรกรประสบอยู่เสมอๆ นั่นคือ ปัญห�คุณภ�พก�รงอกของเมล็ดพันธุ์ เกษตรกรไม่มีโอก�ส แน่ใจได้ว�่ เมล็ดพันธุพ์ ชื ผักทีซ่ อื้ ห�ม�ปลูกในแต่ละครัง้ นัน้ จะงอกได้ ม�กน้อยเพียงใด ห�กเมล็ดพืชผักที่ปลูกไปแล้วมีปริม�ณก�รงอกตำ่� หรือมีเมล็ดพันธุอ์ นื่ ปะปนอยูม่ �ก เกษตรกรจะได้ผลผลิตตำ�่ ไม่คมุ้ ค่� กับก�รลงทุนลงแรงไปในแต่ละครั้ง รวมทั้งเสียเวล�ของฤดูปลูกใน แต่ละครั้งไปอย่�งน่�เสียด�ย หรือบ�งทีเกษตรกรอ�จจะต้องลงทุน เพิ่มเมล็ดพันธุ์พืชชนิดอื่นเพื่อปลูกแซมลงไปให้เต็มพื้นที่ที่เตรียม เอ�ไว้แล้ว ดังนั้น ก่อนก�รปลูกพืชผักแต่ละครั้ง เกษตรกรควรจะให้คว�ม สำ � คั ญ ในก�รทดสอบก�รงอกของเมล็ ด พั น ธุ ์ พื ช ผั ก ด้ ว ยวิ ธี ง ่ � ยๆ เพื่อ ให้ทร�บถึงปริม �ณก�รงอกของเมล็ ดพั นธุ นั้น ๆ และห�กได้ ทดสอบเมล็ดพันธุ์ก่อนที่จะตัดสินใจซื้อม�ปลูกได้ ก็จะทำ�ให้มีก�ร ตัด สินใจเลือ กซื้อ ได้ต รงต�มคว�มต้ องก�รม�กขึ้ น ไม่ ต้ องเสี่ ยง ซื้อเมล็ดพันธุ์ไม่ดี ไม่ต้องเสี่ยงลงทุนลงแรง และเสียเวล�ไปแต่ได้ ผลตอบแทนที่ไม่คุ้มค่�
46
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
นำาเมล็ดพันธุใ์ ส่ภาชนะ แล้วเติมนำา้ ลงไป เมล็ด ทีเ่ สียจะลอยนำา้ ขึน ้ มา
ใช้กระดาษฟางตัดให้พอดีกบ ั จาน รดน้าำ พอให้ชม ุ่
เอากระดาษฟางหรือกระดาษซับปิดไว้อก ี ที เอาทรายใส่ในจานสังกะสีให้เต็ม
ใส่เมล็ดผักลงไป 100 เมล็ด
รดน้าำ พอให้ชม ุ่
วิธีทดลอง
1. เอ�เมล็ดพันธุผักใส่ภ�ชนะ จะ เป็นแก้วนำ้� ขันนำ้� หรือจ�นก็ได้ แล้วเติมนำ้� ลงไป เมล็ดที่เสียจะลอยนำ้� ส่วนเมล็ดที่ดีจะ จมนำ�้ ห�กสังเกตเห็นว่�มีเมล็ดทีล่ อยนำ�้ ม�ก แสดงว่�มีเมล็ดเสียม�ก ไม่ควรซื้อม�ปลูก 2. ใช้กระด�ษฟ�งหรือกระด�ษซับ ตัดให้พอดีกบั จ�น ว�งไว้กน้ จ�น ใส่น�ำ้ พอชุม่ นับเมล็ดใส่ลงไป 100 เมล็ด แล้วเอ�กระด�ษ ฟ�งหรือกระด�ษซับปิดไว้อีกที ภ�ยในเวล� 1-3 วัน เมล็ดจะงอก นับเมล็ดที่งอกดู ถ้� เมล็ดงอก 70-80% ก็นบั ว่�อยูใ่ นเกณฑ์ใช้ได้ ถ้�เมล็ดงอก 90% ขึน้ ไป ใช้ได้ดี แต่ถ�้ ตำ�่ กว่� 60% ลงม� ไม่ควรจะซื้อห�ม�ปลูก 3. เอ�ทร�ยใส่ในจ�นสังกะสีให้เต็ม ก้นจ�น นับเมล็ดผักใส่ลงไป 100 เมล็ด รดนำ�้ ให้พอชุ่ม เอ�จ�นอีกใบครอบไว้ หมั่นรดนำ้� ให้ชุ่มทุกวัน ภ�ยใน 3 วัน เมล็ดจะงอก นับดู เหมือนวิธีที่ 2
เอาจานอีกใบครอบไว้ รดน้าำ ให้ชม ุ่ ทุกวัน คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
47
ข้อควรระวัง
1. ควรรดนำ้�ให้ชุ่มอยู่เสมอ และต้องว�งไว้ในที่ปลอดภัย อ�ก�ศถ่�ยเทได้ดี เมล็ดที่ทดลองก�รงอกควรจะเป็นตัวแทนของ เมล็ดทั้งหมด ไม่ควรเลือกเมล็ดเอ�ม�ทดลอง เพร�ะจะทำ�ให้ได้ ผลก�รทดลองไม่ตรงต�มคว�มเป็นจริง 2. เมล็ดที่ทดลองก�รงอกได้ดี แต่เมื่อนำ�ไปปลูกในแปลง ปลูกจริงแล้ว เมล็ดกลับไม่ค่อยงอกนั้น อ�จจะเป็นเพร�ะสภ�พดิน ไม่เหม�ะสม ในดินที่มีคว�มเป็นกรด-ด่�งม�กเกินไป ดินข�ดธ�ตุ อ�ห�รและคว�มชุ่มชื้นไม่เพียงพอ เกษตรกรจะต้องพิจ�รณ�และ แก้ไขข้อบกพร่องดังกล่�ว ขอบคุณ www.thaikasetsart.com
48
คูม ่ อ ื เกษตรกร “รูไ้ ว้ใช้จริง”
ชุด “ความรู้ในการเพาะเมล็ดพันธุ์พืช”
Data Loading...